6(140)2019 Od Redakcji

       „Kościół pielgrzymujący od zarania religii chrześcijańskiej czcił z wielkim pietyzmem pamięć zmarłych”. Przypominając te słowa z konstytucji Lumen gentium (nr 50), papież Franciszek zachęcał pięć lat temu, abyśmy zatrzymując się przy grobach naszych bliskich, którzy nas kochali i czynili nam dobro, nie zapominali o tym, że „jesteśmy wezwani, aby pamiętać o wszystkich, także tych, o których nikt nie pamięta”¹.
        „Czy pamiętasz o zmarłych?” – pyta tytuł książeczki ks. Ignacego Jasińskiego (1860-1944), proboszcza z Korytnicy na Mazowszu, który jej przedostatni rozdział zakończył słowami: „Teraz już wiesz, czytelniku miły, w jaki sposób możesz iść z pomocą duszom cierpiącym w czyśćcu. Korzystaj więc z tego i nie zapominaj o tych drogich sercu twemu, którzy cię uprzedzili na Sąd Boży, a masz obowiązek o nich pamiętać. Ofiara Mszy św., modlitwy, jałmużny, Komunie św., wszelkie dobre uczynki i Odpusty za nich ofiarowane, to są nieocenione skarby naszego św. Kościoła katolickiego, którymi możesz ratować dusze w czyśćcu cierpiące, za co one, gdy staną przed tronem Boga, dobrze ci się odwdzięczą”².
       Dawniej, gdy jeszcze umierano w domach, a nie w hospicjach, szpitalach, domach starców i na drogach, obcowanie ze śmiercią zaczynało się od przygotowania do niej. Odprawiano nabożeństwa o dobrą śmierć³, modlono się przy umierającym⁴, modlono się przy zmarłym⁵, a następnie odprawiano ceremonię pogrzebową i rozpoczynano żałobę. Od dziesiątego wieku „akcentowano w przeżywaniu żałoby elementy obecne w liturgii pogrzebu: pokutę, Sąd Ostateczny oraz karę za popełnione grzechy; wprowadzono też czarny kolor szat liturgicznych podkreślający jej żałobny charakter”⁶. Dzisiaj unikamy nawet słowa „śmierć”. W rozmowach i przekazie publicznym zmarli „nas opuszczają” lub „odchodzą” – nawet w kazaniach pogrzebowych – i nie wiadomo, czy odchodzą do wieczności, czy w niepamięć. To tylko jeden z charakterystycznych, aczkolwiek rzadko dostrzeganych elementów „kultury śmierci”. Niewielu się zdziwiło, gdy prasa doniosła kilka lat temu o zakazie używania podczas pogrzebu słów „Bóg” i „Jezus” na cmentarzu federalnym w Houston⁷. Tym bardziej więc odpowiedzią Kościoła w świecie zagrożonym kulturą śmierci musi być odważne głoszenie Chrystusa zmartwychwstałego, Jego zwycięstwa nad śmiercią⁸.
       W tym roku mija 15 lat od ukazania się polskiego tłumaczenia dzieła Michela Vovelle’a: Mort et l’Occident. De 1300 a nos Tours (Paris 1983; Śmierć w cywilizacji Zachodu. Od roku 1300 po współczesność, Gdańsk 2004). To bardzo interesujące studium zgłębia obyczaje ludów zamieszkujących dzisiejszą Francji, Włochy, Niemcy, Anglię i Stany Zjednoczone, pomijając jednak m.in. ludy iberyjskie, skandynawskie i oczywiście – zgodnie z francuskim tytułem – słowiańskie. Tymczasem Polska, poprzez przynależność do Kościoła łacińskiego, słusznie identyfikuje się cywilizacją Zachodu, co w tym przypadku nie jest drugorzędne, gdyż w omawianym okresie dziejów właśnie religia miała dominujący wpływ na pojmowanie fenomenu śmierci i związane z nią rytuały. Postanowiliśmy zatem przybliżyć naszym Czytelnikom dwa teksty polskich etnografów, powstałe u zarania II Rzeczpospolitej, obejmującej wieloetniczną ludność wielu obrządków chrześcijańskich, aby ukazać, jak ważne miejsce w życiu naszych przodków – nie dotkniętych zeświecczeniem, kulturą śmierci i tymczasowości – zajmowało obcowanie ze śmiercią i pamięć o zmarłych.
       Dokumenty te przygotowaliśmy do druku na podstawie zdigitalizowanych oryginałów znajdujących się w zasobach cyfrowych Biblioteki Narodowej (www.polona.pl). Natomiast najczęściej odmawianą modlitwę za zmarłych – średniowieczne Godzinki za dusze zmarłych, czyli oficjum za zmarłych w wersji ludowej, śpiewane jeszcze nie tak dawno we wszystkich niemal domach i kościołach, a dziś prawie zapomniane, opracowaliśmy na podstawie starodruków znajdujących się w zbiorach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej (www.wbc.poznan.pl). W końcu zamiast artykułu o Mszach gregoriańskich za zmarłych publikujemy opatrzony komentarzem fragment Dialogów Grzegorza Wielkiego, który stał się inspiracją do ich odprawiania.
       Uwadze Czytelników polecamy gorąco pozostałe artykuły, inspirujące do głębokich przemyśleń szczególnie w listopadzie, kiedy tradycyjnie wspominamy naszych poprzedników w pielgrzymce do niebieskiej ojczyzny, mając nierzadko mglistą wiedzę teologiczną o ich losie, ale nad tym tematem pochylimy się dopiero w następnym numerze.

      Przypisy:

¹ Modlitwa na Anioł Pański 2 listopada 2014.

² Ignacy Jasiński, Czy pamiętasz o zmarłych, Warszawa 1926, s. 41-42. W wydanej w tym samym roku książce Obrzędowość ludowa Bożego Narodzenia. Jej początek i znaczenie pierwotne, Poznań 1926, prof. Witold Klinger (1875-1962) opisuje obrzędy upamiętniające zmarłych odprawiane w określone dni po śmierci, rocznice i Dzień Zaduszny, ale także w okresie świąt Bożego Narodzenia. Czytelników zachęcamy do lektury przynajmniej niektórych tekstów w znacznie nowszej publikacji pod red. Andrzeja Guzowskiego, Elżbiety Krajewskiej-Kułak, Grzegorza Bejda, Kultura śmierci, kultura umierania, tom 1-4, Białystok 2016, a także artykułu Marty Kowalczyk, Dzień zaduszny w tradycji katolickiej i polskich obyczajach, w „Homo Dei” 4/297 (2010) s. 68-80.

³ Modlitewnik Nabożeństwo o śmierć szczęśliwą. Dla wszystkich stanów, Monachium 1898. Godzinki dla dostąpienia szczęśliwej śmierci w ks. Karola Antoniewicza, Kraków 1850. Również litanie w modlitewnikach cytowanych niżej, odpowiednio s. 6-9 oraz 14-16.

⁴ Modlitewnik Siedem Zamków przy Konających. Litania o Śmierć Szczęśliwą i Siedem Pięknych Pieśni, Toledo 1910; Trzy prześliczne i bardzo skuteczne modlitwy przy umierającym. Z dodatkiem siedmiu pieśni pogrzebowych i litanii o śmierć szczęśliwą, Warszawa 1930.

⁵ Modlitewnik Modlitwy za konających, Cieszyn-Bielsk 1859. Litania za dusze zmarłych (s. 208-210), Godzinki za dusze zmarłych (s. 200-207) w modlitewniku Jana Kazimierza Darowskiego Officium codzienne z różnemi nabożeństwami, Poznań 1752.

⁶ Eugeniusz Ziemann, Żałoba, w Encyklopedia Katolicka, t. 20, Lublin 2014, szp. 1566.

⁷ www.patheos.com/blogs/deaconsbench/2011/06/veterans-say-jesus-and-god-banned-from-cemetery-prayers

⁸ Por. Janusz Królikowski, Ludzkie pytanie o śmierć domaga się głoszenia zmartwychwstania Jezusa, w: Józef Stala (red.), Człowiek chory i umierający. Możliwości wsparcia i formy pomocy, Kraków 2014, s. 21.